CHƯƠNG THỨ IV: CÁC BẬC VĂN TÀI
NGUYỄN HIỀN
Nguyễn Hiền quê ở làng Hà Dương, huyện Thượng Nguyên (Nam Định), đỗ thủ khoa năm Bính Ngọ thời vua Thái Tôn nhà Trần, đến năm sau thi đình đỗ Trạng.
Nguyễn Hiền thông minh từ thủa nhỏ. Khi 6, 7 tuổi học nhà sư ở chùa, nhà sư mỗi buổi dạy 10 tờ giấy, Nguyễn Hiền chỉ học qua là thuộc lòng.
Một hôm nhà sư tụng kinh vừa xong, vào phòng nằm nghỉ, mơ thấy Phật giáng xuống bảo rằng: “Nhà sư sao không biết bảo Trạng, cứ để cho lên chùa lờn với Phật”. Nhà sư tỉnh dậy soi đèn xem các tượng Phật, thì thấy sau lưng một tượng có chữ đề: “Phạt 30 trượng” và sau mình hai tượng hộ pháp thì có chữ đề: “Phạt 60 trượng”. Nhận nét chữ thì chính chữ ông Nguyễn Hiền. Nhà sư quở mắng Nguyễn Hiền, bắt phải lấy nước tẩy đi.
Nguyễn Hiền học các sách, qua mắt một lượt là nhớ ngay. Thơ từ phú sách, nói ra tức là văn chương. Năm 11 tuổi, đã nổi tiếng thần đồng, bấy giờ có người học trò ở Kinh Bắc tên là Đặng Tính, tự thị tài mình hơn cả đời. Nghe tiếng Hà Dương có thần đồng, đến chơi tận nhà, thử xem tài học ra làm sao. Khi đến ra một bài phú:
“Phụng hoàng sào vu A các, Kì lân du vu Uyển hựu” (1).
Nguyễn Hiền đọc ngay bốn câu rằng:
“a) Qui phi Lạc Thủy,
b) Long bất Mạnh Hà.
c) Ý bỉ Hữu Hùng chi quốc,
Đặng Tính mới nghe được bốn câu, đã lắc đầu le lưỡi nói rằng:
- Thiên tài xin nhường bác trẻ tuổi này!
Năm ấy thi đỗ thủ khoa. Năm sau vào thi đình, vua ra bài phú: “Áp tử từ kê mẫu qui hồ” (3). Văn Nguyễn Hiền hay nhất, vua cất lên đỗ Trạng nguyên, bấy giờ mới 12 tuổi.
Trạng vào bái mạng vua trong sân rồng, vua thấy còn bé loắt choắt, lấy làm lạ, hỏi rằng:
- Trạng nguyên học ai ở nhà?
Trạng thưa rằng:
- Tâu bệ hạ, tôi sinh ra đã biết ngay, chỉ còn chỗ nào tôi không biết, thì hỏi nhà sư một vài chữ mà thôi.
Vua thấy Trạng ứng đối, chưa biết lễ phép, ăn nói không được khiêm tốn, mới cho về học lễ phép, ba năm rồi mới dùng làm quan.
Nguyễn Hiền về nhà ở không được bao lâu, có sứ Tàu đem một bài thơ ngũ ngôn sang thử nhân tài nước Nam.
Thơ rằng:
Lưỡng nhật bình đầu nhật,
Tứ sơn điên đảo sơn,
Lưỡng vương tranh nhất quốc,
Tứ khẩu tung hoành gian.
Vua hỏi các quần thần thì không ai hiểu nghĩa lý ra làm sao. Phải sai hai quan văn võ đến nhà ông Nguyễn Hiền mời vào triều để hỏi. Hai quan sứ đến làng Hà Dương, gặp một đứa trẻ trong nhà hàng, mặt mũi phương phi. Sứ giả hỏi thì đứa trẻ ấy không thèm đáp lại. Mới đọc một câu đối nôm rằng:
“Tự (字) là chữ, cất giằng đầu chữ tử (子) là con: con ai con ấy?”
Đứa trẻ đối ứng khẩu ngay rằng:
“Vu (于) là chưng, bỏ ngang lưng chữ đinh (丁) là đứa: đứa nào đứa này?”
Sứ giả biết đứa trẻ ấy tức là Trạng Hiền, mới hỏi thăm đến tận nhà, thì thấy Trạng đang lúi húi ở dưới bếp, nhân lại đọc một câu rằng:
“Ngô văn quân tử viễn bào trù hà tu mị táo.” (4)
Trạng ứng khẩu đối rằng:
“Ngã bản hữu quan cư đỉnh nại khả tạm điều canh.” (5)
Sứ giả thấy ứng đối nhanh nhẩu và có ý cao, chịu là giỏi, mới bày kể ý vua xin mời vào kinh.
Trạng nói rằng:
- Thiên tử trước bảo ta chưa biết lễ phép, nhưng chẳng những là Trạng chưa biết lễ phép, cả đến thiên tử cũng chưa biết lễ phép.
Nói thế rồi nhất định không chịu đi. Sứ giả về tâu lại với vua, vua phải sai đem xe ngựa và đồ lễ đến đón, bấy giờ Trạng mới đi.
Khi đến kinh, vua đưa bài thơ của Tàu ra hỏi, Trạng Hiền cầm bút viết ra một chữ và giải rằng:
- Câu thơ thứ nhất nghĩa là chữ nhật (日) ngược xuôi bằng đầu nhau thứ nhì là bốn chữ san (山) ngược xuôi cùng là chữ san cả thứ ba hai chữ vương (王) tranh nhau ở trong một nước thứ tư là bốn chữ khẩu (口) ngang dọc cùng thành chữ khẩu cả. Tóm lại chỉ là một chữ điền (田).
Giải xong đưa cho sứ Tàu xem, sứ Tàu phải chịu. Vì thế vua cử Nguyễn Hiền làm Kim tử vinh lộc đại phu. Sau lại làm đến Công bộ thượng thư, không được bao lâu thì ông ấy mất.
Vua thấy người đại tài như thế mà không được thọ, thương tiếc vô cùng. Huyện ông ấy nguyên tên là huyện Thượng Hiền, vua mới kiêng tên ông ấy, đổi ra gọi là Thượng Nguyên. Lại cấp cho năm mẫu ruộng tư điền, bắt dân ấy phải lập miếu thờ.
CHÚ THÍCH:
(1) Nghĩa là chim phụng hoàng làm tổ trên A các, con Kì lân ra chơi ở vườn Uyển hựu.
(2) Không phải con rùa ở sông Lạc Thủy.
(3) Nghĩa là con vịt từ giã mẹ gà về hồ.
(4) Nghĩa là: Tôi nghe quân tử xa chỗ bếp nước, lọ là phải nịnh vua bếp. Có ý chê làm việc đê tiện.
(5) Nghĩa là: Ta cốt có chức làm được Tể tướng, nhưng còn tạm nấu nồi canh. Nấu canh lạt mặn tại tay, cũng như chức làm tướng.
(6) Theo quan niệm xưa, con người chết đi vẫn còn giữ được phần tinh anh của mình (BT).
MỜI ĐỌC TIẾP KỲ THỨ 16: LƯƠNG THẾ VINH (SẼ CẬP NHẬT)
